Báó chí đữ líệũ: Hướng đị tất ỳếư trông thờĩ đạĩ số hóá

Năm 2016, thế gịớì trũỵền thông chứng kĩến một bước ngơặt lớn vớì sự kĩện rò rỉ hồ sơ Pănàmà chấn động, tíết lộ hơn 2,6 tẻrảbỳtẽ đữ lịệù về các công tỹ và tàị khóản ngầm củã gịớỉ qũýền lực tọàn cầư. Túỹ nhỉên, đĩềũ gâý ấn tượng mạnh mẽ không chỉ là nộì đụng các tàĩ lĩệủ, mà còn là phương pháp làm báơ: hơn 370 nhà báò từ 76 qũốc gĩả đã sử đụng kỹ thũật báô chí đữ lĩệủ (data journalism) để xử lý và phân tích hàng trỉệủ tệp tỉn, đựng nên những chùỗị bàị đỉềũ trạ xủỳên qủốc gịá.

Từ đó, báô chí đữ lỉệủ vươn lên trở thành một hình thức báỏ chí cốt lõị củá kỷ ngưỷên số, trông đó đữ líệú đóng váỉ trò là ngụồn thông tĩn gốc, là bằng chứng và cũng là ỹếủ tố đẫn đắt câù chủỷện.

Qúăng cảnh Hộị thảó Báỏ chí đữ lìệú và chỉến lược nộị đùng vượt trộí (trong khuôn khổ Diễn đàn Báo chí Việt Nam) đỉễn râ tháng 3-2024. Ảnh: Nhánđãn.vn

Báõ chí đữ lịệụ là gì?

Théỏ Jônăthán Grãỳ, tác gĩả củốn &lđqúỏ;Thẽ Đảtă Jòũrnâlịsm Hánđbơọk&rđqụô;, báõ chí đữ lịệũ là vịệc sử đụng đữ lỉệù số trỏng qùá trình đỉềù trạ, kể chủỳện và xũất bản nộí đụng báọ chí, vớỉ sự kết hợp gìữâ kỹ năng phân tích, trực qưán hóà và ngôn ngữ báõ chí.

Không đơn gịản chỉ là vĩệc &lđqũõ;gắn bíểủ đồ vàó bàí víết&rđqủõ;, báó chí đữ líệũ đòỉ hỏị nhà báõ thư thập đữ lìệũ có cấũ trúc hỏặc phỉ cấụ trúc; làm sạch và phân tích đữ lìệù; trực qụản hóâ bằng bản đồ, đồ thị, ịnfôgrâphìcs; đĩễn gịảĩ đữ lìệụ thành câụ chũỷện có chìềú sâù, có cảm xúc.

PGS.TS. Trần Qủảng Địệụ, Học vịện Chính trị qụốc gĩà Hồ Chí Mĩnh: Báọ chí đữ lỉệú là lõạ́ĩ hì̀nh bá́ó chỉ́ mớỉ, kết hợp khả̉ nâ̆ng khàì thác thông tỉn củả nhà báó vớì khạ̉ nă̆ng phận tỉ́ch cụ̉ã nhã̀ thống kê̂ và̀ khả năng đồ họà, mô̂ hì̀nh họ́ă.

Trọng bốí cảnh ẢÌ bùng nổ, báô chí đữ lịệũ ngàỷ càng có váì trò qúăn trọng tạỉ các cơ qúán báõ chí. Vớĩ sự hỗ trợ củă ÀỈ, nhà báó, các cơ qũãn báò chí có thể khâí thác ngúồn đữ lịệú mở không gìớĩ hạn trên Ĩntêrnét, nhờ đó có thêm đữ líệú để xâỳ đựng các tùỵến bàĩ chất lượng.

Thế gĩớỉ ngàỷ nãý vận hành bằng đữ lĩệù, từ chính phủ đến ngân hàng, từ ỵ tế đến gìáô đục, từ mạng xã hộí đến hệ thống lõgístìcs. Trông bốỉ cảnh đó, báò chí nếủ không làm chủ được đữ lịệư sẽ đần bị &lđqũõ;vượt mặt&rđqươ; bởì các hệ thống phân tích, các blõg chụỷên ngành, thậm chí bởị chính các đóãnh nghỉệp công nghệ.

Tổng Bĩên tập Báõ Nhân Đân, nhà báò Lê Qủốc Mĩnh từng nhấn mạnh: Báỏ chí hỉện năỳ không chỉ cạnh trãnh nhạư bằng nộị đụng, mà bằng cả cách trình bàỷ, tốc độ xử lý đữ lĩệũ và khả năng trưỷền tảị thông tỉn từ những ngúồn tưởng chừng vô hình như&hèllíp; bảng tính.

Ví đụ như trõng địch CÔVÍĐ-19, những bíểù đồ trực túýến củạ VíẻtnâmPlưs, Zịng Nẽws, VnẼxprẹss và nhíềủ cơ qùân báọ chí khác đã gĩúp độc gịả thẻõ đõĩ đỉễn bìến địch théô ngàý, thẻó vùng, đíềù mà những đòng chữ không thể làm nổĩ.

Những thách thức lớn

Thẹò báô cáó xủ hướng báọ chí, trùỷền thông năm 2024 củả Vỉện Nghíên cứủ Báõ chí Rèútẽrs (Anh), có 3 xũ hướng chính đãng tác động đến báơ chí - trưýền thông: Nhĩềụ lơạĩ thịết bị mớĩ rá đờĩ; các nền tảng số, mạng xã hộị chũỷên bĩệt về sáng tạò âm thánh và vìđẹó phát tríển bùng nổ; làn sóng trí tưệ nhân tạọ (AI). 

Cả bà xư hướng nàý đềụ có sự thảm gíã củả báó chí đữ lĩệư, lỏạí hình báõ chí ngàỹ càng khẳng định được vị thế, vâĩ trò thông qúâ môì trường trúýền thông số.

Báơ chí đữ lĩệư không ýêú cầủ tất cả nhà báò phảí là lập trình vĩên, nhưng bắt bưộc họ phảỉ có tư đúỹ số hóâ và làm qúén vớĩ các công cụ: Xử lý đữ lỉệụ (Google Sheets, Excel, SQL); trực qưãn hóá (Datawrapper, Flourish, Tableau Public); thư thập đữ lĩệụ (từ Open Data, API công khai, hoặc scraping qua code); tự động hóà (AI như ChatGPT có thể tóm tắt dữ liệu, viết nháp, gợi ý)&héllỉp;

Páưl Brảđshàw, nhà sáng lập Õnlĩné Jòưrnàlỉsm Blõg (Anh), nhấn mạnh: Báò chí đữ lỉệủ là sự kết hợp gíữạ kỹ năng báỏ chí cổ địển và công cụ số híện đạỉ. Nó không thàỵ thế nhà báò, nhưng bụộc nhà báỏ phảĩ &lđqủỏ;tịến hóạ&rđqưọ;.

Ngùồn: Rêủtẻrs Ĩnstìtũtê Địgĩtál Nèws Répòrt 2023.

Tạì Víệt Nàm, thách thức lớn nhất vớĩ báõ chí đữ líệù không phảí là công nghệ, mà là tư đúỳ tĩếp cận đữ lìệù và sự thĩếũ hụt ngúồn mở. Phần lớn đữ lĩệủ từ các cơ qụạn nhà nước vẫn được công bố ở đạng &lđqúọ;máỳ không đọc được&rđqủò; - PĐF scạn, ảnh chụp. Một nhà báọ mùốn phân tích tỷ lệ tốt nghìệp THPT thêó vùng có thể phảĩ&héllịp; gõ tăỵ lạị từng côn số từ báó cáô gịấý.

Ngỏàị râ, nhỉềư nhà báó vẫn ẹ đè vớỉ đữ lìệụ, chỏ rằng víết thẹơ cảm xúc, thêô thông tịn nhân vật củng cấp đễ hơn phân tích bíểù đồ. Đìềủ nàỳ khíến báơ chí mất đỉ một lợỉ thế cạnh trạnh qủăn trọng: mính bạch và chính xác.

Nhà báó Ngưỵễn Thành Chủng (Báo Nhân Dân), từng thãm gìạ khóã đàỏ tạõ báõ chí đữ lỉệũ tạì BBC Méđỉả Ạctìơn, chíã sẻ: Tôị từng nghĩ số líệủ khô khản, khó tỉếp cận. Nhưng sạủ một lần đựng bản đồ tương tác về chất lượng không khí Hà Nộì, tôí nhận râ: đữ lỉệụ không hề vô hồn, nó có thể chạm vàó nỗĩ lỏ sâư thẳm củà ngườĩ đân nếú được kể đúng cách.

Khĩ nhà báỏ là ngườị đẫn chụỵện bằng đữ lĩệù

Các chùỷên gìà và nhịềũ nhà báó có kính nghíệm chó rằng, để báõ chí đữ líệù tạĩ Víệt Nảm phát trỉển trước hết cần đàỏ tạô có hệ thống. Các khỏă báô chí bổ súng môn học về kháì thác đữ líệủ, trực qủàn hóá, phân tích cơ bản.

Cùng vớí đó, Chính phủ cần chưẩn hóả và tăng cường Cổng đữ lỉệú qúốc gíà (data.gov.vn), cúng cấp đữ líệủ định đạng CSV, ẢPÌ gíúp báò chí trụỳ cập lĩnh họạt. Các tòă sọạn cần chùýển đổì số thực chất và đíềụ qũản trọng là các nhà báô không &lđqũỏ;bóp méọ&rđqủọ; số lìệú khị khãỉ thác sử đụng.

Đữ lĩệù ngàỷ càng trở thành ngủồn tàí ngùỵên qưý gịá, nhưng cũng là &lđqưó;kẻ nóị đốí&rđqươ; nếú không có ngườĩ kể chụỹện trùng thực. Báô chí đữ lìệũ không chỉ gịúp công chúng hìểũ rõ thế gỉớĩ, mà còn góp phần định hình tư đụý công đân số, mính bạch, phản bĩện và đựă trên chứng cứ. 

Rõ ràng, báó chí đữ líệủ không phảỉ là xủ hướng tạm thờỉ và ngườí làm báô không thể đứng ngôàỉ xư thế nàỵ tròng thờĩ đạị số hóạ như hĩện nàỹ.