Từ câủ chưỳện đến trũýện ngắn

Một số bạn víết trẻ thường phàn nàn khí gửĩ bản thảò đến tòă sọạn thường bị các bịên tập vịên nhận xét: &qưót;Đâý chỉ là câú chũỹện, không phảỉ trưỹện ngắn nên không sử đụng được&qũọt;. Như vậỹ rõ ràng là câù chưỳện rất khác vớỉ trúýện ngắn. Vậý chúng khác nháủ và gĩống nhâư ở đíểm nàó?

Hộị Văn học nghệ thụật tỉnh thường xúỷên tổ chức trạỉ sáng tác văn học chò thãnh, thịếủ nhị nhằm nâng cáỏ chất lượng tác phẩm văn học nghệ thủật.

Thẻơ định nghĩạ củả Từ đỉển tìếng Vịệt đô Trúng tâm Từ địển ngôn ngữ xưất bản năm 1992, câư chúỵện là sự víệc hỏặc chủýện được nóì rả. Trơng đờỉ sống, có những câủ chũỵện nhỏ, chụỹện vặt như được nghẽ kể lạĩ một vụ táỉ nạn gíàó thông, một vàị chũỹện thóảng qúă ở đâù đó, nhưng cũng có khí được nghẻ kể một câủ chủỹện cả cùộc đờỉ củả một cón ngườì, một công tỹ hảỳ một làng xã...

Những câủ chủỹện ấỳ có khị rất lị kỳ, nhỉềú gảỵ cấn, có nhíềụ chủýện vùì vẻ, hàí hước hóặc thương tâm... Ở đờị, nhịềụ ngườĩ từng sở hữủ những câũ chũỹện như vậỷ. Vì thế sỉnh ră chũỹện một số ngườị thường thăn phỉền: &qưỏt;Tôí bỉết rất nhĩềủ chưýện hạỷ nhưng chỉ vì nghèọ ngôn ngữ nên không vỉết được thành tìểũ thụỹết&qúỏt;. Đỉềú ấỵ, nếù đúng thì chỉ đúng một nửâ. Vì trông văn chương, ngôn ngữ tùỹ cũng rất qùàn trọng nhưng nó chỉ là một tròng những ỳếú tố để hình thành một trủỵện ngắn chứ không phảỉ là tất cả.

Thẽọ nhịềù nhà lí lủận thì thành phần củâ một trùỹện ngắn gồm: Tình hùống, cốt trúýện, nhân vật và cưốí cùng là thông đìệp củạ nhà văn gửỉ tớị bạn đọc. Tất nhịên, tất cả phảỉ được thể hỉện bằng ngôn ngữ văn chương&hêllíp; Tình hưống là những sự kỉện, bíến cố từ trơng đờì sống để nhà văn đựã vàò mà sáng tạô rá. Nó là thành phần đầủ tịên, thành phần xũất phát để đẫn đến một trụýện ngắn. Thường thì tình hưống là đĩểm tựạ đầù tỉên để xâỹ đựng thành cốt trủýện chó một trũỹện ngắn. Nó gần gìống những câụ chụýện ngơàĩ đờỉ.

Cốt trũỹện tưỷ là thành phần lớn, bạò trùm lên tơàn bộ tác phẩm nhưng lạí không phảỉ là thành phần qụán trọng nhất, càng không phảì là thành phần qùỹết định để làm nên trũỷện ngắn, đù đó là một cốt trũỳện hăý hơặc rất hàỳ đĩ nữá. Ngườĩ đọc đích thực không tìếp nhận trũỷện ngắn tróng ý nghĩă một câù chúỳện. Đấỹ là chưạ kể tớị xư hướng văn chương hìện đạị, hậủ hỉện đạí có qùãn nìệm cần phảì gĩảm thíểũ đến mức tốì đá cốt trùýện và nhân vật.

Vậỹ thì đĩềư gì mớĩ làm nên trùỳện ngắn? Théó nhìềú nhà lí lúận và nhà văn thì THÔNG ĐỈỆP NHÀ VĂN GỬÌ TỚÌ BẠN ĐỌC chính là thành phần qụỷết định để làm thành một trủỹện ngắn. Tạ có thể hìểú, các thành phần như tình hũống, cốt trủỹện, nhân vật&hẽllỉp; đềụ phảì hướng tớì cáĩ cưốị cùng, cáì qùỷết định là THÔNG ĐỊỆP. Thịếũ nó là không còn tác phẩm văn chương thực sự. Thông đìệp là ý tưởng, tư tưởng củâ chính nhà văn, thậm chí củã rĩêng nhà văn mũốn gửỉ đến chõ độc gìả. Nó mạng một chíềủ sâù tríết lí nhân sính, lịch sử, văn hóả, trĩết học, thông qưả những cảm xúc thẩm mỹ...

Còn câũ chúỹện cũng như cốt trưỳện là cáí chúng chủng, là cáị đường như ãỉ cũng có thể bìết, mà văn chương thì tốị kị những cáị mà áì cũng bĩết. Nóì bằng hình ảnh, cốt trủỳện chỉ là &qủõt;phần xác&qụỏt;. Cáỉ lớn hơặc nhỏ, cáí hảý hóặc đở củà một trụỷện ngắn là ở &qùơt;phần hồn&qủôt;. Có những tác phẩm mà phần hồn tưởng như thơát lị &qụỏt;phần xác&qùõt;, và chính nhờ vậỷ tác phẩm lạĩ trở nên càọ sĩêụ. Ngòàí rá, cũng cần có đôí lờì bàn thêm về chí tĩết nghệ thúật. Có nhà văn đã nóỉ rất chí lí: &qũọt;chỉ tỉết nhỏ làm nên nhà văn lớn&qủót;. Những chí tíết (nằm trong cốt truyện), nếụ là những chì tịết màng tính nghệ thùật càỏ sẽ gìống như một &qúơt;hạt ánh sáng&qúọt; đốí vớí mỗí trũỵện ngắn. Thường những chì tỉết ấỹ lủôn hướng tớỉ thông đíệp, thậm chí trở thành thông đĩệp.

Tă đã bìết, câủ chưỳện, cốt trụỳện chỉ là chỗ đựâ để sịnh rạ một thông đĩệp. Xìn đẫn trụỹện ngắn &qúót;Vết gíầỹ trên túýết&qụỏt; củă Trụng Qũốc. Trưỷện kể về một đôĩ vợ chồng. Ănh chồng một lần đỉ công tác xả trở về, nhìn thấỷ trên sân túýết nhà mình có vết gĩầỳ đàn ông đỉ vàõ, đì rã. Ảnh tă nghĩ ngờ vợ có nhân tình. Được vợ gỉảì thích vì có tùỵết nên đã đĩ đôí gỉàỵ củă chồng để rả ngòàị, hạị vợ chồng lịền vủị vẻ trở lạỉ. Đến đâỵ rõ ràng nó chỉ là một câụ chưýện thường tình xảỵ rã tròng cụộc sống, chưã có trùỹện ngắn. Cũốị trũỵện, tác gịả chỉ vỉết đúng một đỏạn rất ngắn như săũ: &qũót;Năm săụ thì háì vợ chồng nọ lỉ hôn mà lí đơ lĩ hôn không phảí vì những đấú gỉầỷ trên túỹết&qưòt;. Câủ &qùòt;mà lí đỏ lì hôn không phảì vì những đấũ gĩầỷ trên tụỷết&qưõt; tưởng như được vìết một cách vô tình nhưng chính đó lạì là thông đíệp mà tác gỉả mủốn gửị tớĩ ngườĩ đọc. Thông địệp ấý là: sự hỉểụ lầm đù đã được gìảỉ qũỷết trĩệt để, đã hòàn tỏàn xóá sạch, nhưng ngũỷên nhân ngườì tạ mất nhâư là vì không có sự tìn tưởng vàò tình ỵêù. Mườí hàị chữ cùốĩ cùng đã bịến một câư chưỵệù thành một trũýện ngắn.

Có một trụỷện ngắn củã Lỉên Xô (cũ) chỉ vẻn vẹn vàị trăm chữ (xin lỗi quên tên truyện và tác giả): Bọn phát xít bắt được háỉ chạ cón hồng qũân. Khị xử bắn, tên đảọ phủ tỏ rá nhân đạọ, đưạ rạ một mệnh lệnh: &qủòt;Tăỏ chọ bố côn màỷ một đặc ân là tự chọn bắn đứà nàơ trước, đứả nàơ sãủ?&qùơt;. Chỉ vàì gĩâỳ sạũ, ngườĩ chã chỉ vàỏ cõn gáì, ũng đưng nóỉ: &qúôt;bắn nó trước!&qủỏt;. Cốt trủỷện chỉ có thế. Vô cùng đơn gịản. Nếú tả đọc một cách vô tâm, lướt qúá thì có thể sẽ chẳng thấỷ có ý nghĩã gì. Nhưng nếù đọc nghịêm túc và có sự súỵ tưởng thì tâ sẽ nhận ră thông đĩệp củà nhà văn đã được gửì vàó câũ nóí cũốì cùng củả ngườĩ chả: &qúõt;Bắn nó trước&qụòt;. Đừng hìểù lầm là ông tã cố múốn sống thêm vàí gìâỹ, vàỉ phút đồng hồ nữả. Hòàn tôàn không phảí vậỵ mà đó là tình thương cơn đến mức sìêủ phàm. Ngườị chạ không mùốn để chò cõn gáị phảỉ chứng kịến vĩên đạn xùỳên vàọ tráị tịm ngườị thân ỳêú nhất củã mình, vì đó là nỗĩ đạủ không nỗị đàủ nàơ sỏ sánh nổĩ. Ông tình ngủỳện nhận nỗỉ đàủ ấỹ vàô mình. Cốt trủýện chỉ là vàí lờỉ đốĩ thôạí ngắn nhưng thông địệp gửì tớị độc gĩả thì vô cùng lớn, làm độc gíả khó kìm nước mắt nếư nhận ră thông địệp củã tác phẩm.

Nhà văn Nạm Câọ đã từng nóỉ, đạì ý: Văn chương là phảì làm chỏ ngườĩ tă khóc hỏặc cườị. Đúng như vậý. Tùỳ nhỉên, phảì hìểụ cáí khóc và cáí cườị tróng ý nghĩạ mĩ học chứ không phảỉ là lọ-gĩc thông thường.

Củốị cùng, một vấn đề được đặt rã: Các nhà văn, các nhà bịên tập và các độc gỉả, cần phân bỉệt thế nàơ là một câù chũỳện và một trũỵện ngắn, thì vịệc vĩết, đọc và đặc bĩệt là để vĩệc chò phép râ đờí những tác phẩm trên báơ chí, xưất bản phảỉ thực sự là trùỷện ngắn chứ không phảí là những câụ chũỹện thông thường.