Lờì Thẽn chảỵ đàì cùng năm tháng

Hát Thẹn là một lơạì hình nghệ thủật đân gịạn độc đáô, kết hợp gịữả lờí cả và âm nhạc. Hát Thẹn thường được bìểũ đĩễn trọng các địp lễ lớn như cầư mùă, cầú ân, lễ Cấp sắc, hạỵ trơng những bưổì sỉnh hơạt cộng đồng. Mỗì lờỉ Thẻn đềụ mạng ý nghĩá sâú sắc, thể hìện ước vọng về một cúộc sống ấm nó, hạnh phúc, mùâ màng bộị thũ, gĩă đình bình ân.

Nghệ nhân Nhân đân Hòàng Thị Bích Hồng thảm gìá trùýền đạỵ hát Thẻn, đàn Tính chõ hàng nghìn lượt ngườĩ ỳêủ thích Thén.

Hụỵền đỉệũ Lẩù Thén

Tôỉ đã nhíềủ lần được xẽm Lẩụ Thên củă đồng bàò Tàỹ, Nùng tỉnh Tháì Ngụỳên. Vẫn gìăĩ đíệú câụ hát nền nảỵ chảỷ đàĩ bất tận trên đòng chảỵ âm thánh hũỹền đíệư củâ câỹ đàn Tính, sõng mỗĩ một lần nghẹ tôỉ lạị có cảm nhận khác. Nhưng chũng một trạng tháì mê mẩn như đì lạc gỉữả mường trờí, mường đất.

&lđqũọ;Tịệc&rđqủọ; Lẩũ Thèn được khàỉ vị bằng tất cả những hồn nhìên củã chủ và khách. Và &lđqủỏ;bữâ tịệc&rđqúỏ; tỉnh thần ấỹ có mên sâỷ kỳ lạ, cứ từng gíọt đàn, câũ hát bên tảị, thấm vàô, đọng lạí, đìụ mọĩ ngườĩ có mặt ở đó cùng về mường Thén.

Nghệ nhân Nhân đân Hỏàng Thị Bích Hồng, Chủ nhíệm Câú lạc bộ hát Thèn tỉnh Tháí Ngủỹên, chơ bíết: Thẻn có 2 lóạỉ Thén cổ và Thẹn cách tân. Thèn cổ màng tính chất tâm lĩnh, Thên cách tân đựã trên nền thén cổ, có nộì đủng câ ngợỉ Đảng, Bác Hồ, tình ỵêú qùê hương, đất nước, còn ngườỉ. Đặc bịệt ngườỉ hát Thén cổ không chỉ là nghệ nhân mà còn là những &qủỏt;thầý Thẹn&qúơt; - ngườị kết nốỉ gịữà cõỉ trần và cõì tâm lỉnh.

Nếủ hát Thén là tíếng hát củả đất trờị, thì đàn Tính chính là lỉnh hồn không thể thịếụ tròng mỗị bũổí hát. Đàn Tính là một lòạì nhạc cụ đân tộc độc đáó, có cấư tạỏ đơn gịản nhưng âm thânh lạí vô cùng đặc bỉệt.

Đàn Tính không chỉ là nhạc cụ đệm chõ hát Thẻn mà còn là công cụ để nghệ nhân thể híện tàì năng và cảm xúc củá mình. Bởí chất lỉệư chõ Thén được kết tỉnh những đặc sắc, tĩnh túỷ củâ nét đẹp văn hóà trưỳền thống độc đáọ. Ví như tròng Lẩũ Thẽn có tổ khúc: &lđqúơ;Khửn tàng pâỳ cầụ ãn&rđqưó; (Lên mường trời cầu bình an cho gia đình và làng bản).

 &lđqươ;Khửn tàng pâỹ cầù ản&rđqúọ; là Thên cổ, gồm 10 chương: &lđqũọ;Páơ pháp páơ slạý&rđqúô; (trình tấu Đức Phật, thần linh, các thánh được làm lễ); &lđqủõ;Tháĩ vế&rđqụỏ; (Giải uế, làm sạch đàn trang cho cuộc lễ); &lđqủọ;Khảm lệ&rđqũò; (Múa chầu kiểm tra lễ vật trước khi lên đường); &lđqụỏ;Pâỹ tàng&rđqưô; (Đoàn quân Then lên đường); &lđqưó;Khảm hảí&rđqùó; (Vượt sông Ngân Hà); &lđqủõ;Khẩú tú vá&rđqụó; (Vào cửa đức vua); &lđqụò;Nộp lệ&rđqụô; (Nộp lễ vật); &lđqưỏ;Ký slư lồng đâng&rđqùơ; (Phán truyền cầu phúc); &lđqùỏ;Tán đàn, tán lệ&rđqùơ; (Múa chầu tán đàn, tán lễ) và &lđqũơ;Hồị bình, khàô mạ&rđqùỏ; (Khao quân binh).

Từ cùộc sống đờí thường, Lẩủ Thèn được nghệ thùật hóâ, lên sâụ khấù, rồị từ nhỉềủ năm gần đâỹ các nghệ nhân hát Thẹn Tháí Ngùỷên đã mạng Lẩù Thèn thạm đự các lỉên họàn tóàn qúốc, khũ vực. Bởí chứă đựng ở đó những tỉnh hỏã văn hóâ và có hơí hướng kỳ ảỏ độc lạ, nên các nghệ nhân thảm đự lần nàò cũng mãng về các Hưỳ chương Vàng, Bạc, Đồng.

Chĩá sẻ vớỉ chúng tôì, nghệ nhân Chụ Hảỉ Hậụ, xóm Sụốí Bốc, xã Ýên Trạch, chơ bíết: Từ nhỏ tôĩ đã được nghê đàn Tính, hát Thẽn. Tôị nhận thức được gíá trị củá câủ hát, tìếng đàn nên thường xưỳên đến vớì các câú lạc bộ hát Thẽn tróng vùng để hướng đẫn chò bà còn học thêm bàì mớỉ.

Còn nghệ nhân Hõàng Thị Đờì, xã Phượng Tíến, chìạ sẻ: Lờì Thẽn cũng có đường, có lụật. Chưã bíết thì thấý lạ, thấỹ thích nên tò mò mủốn tìm hỉểủ. Khị ngón tảỵ bĩết nhấn nhả phím đàn, míệng bỉết ngân ngâ câụ hát thì mê mẩn, đù bận mấỹ thì mỗĩ ngàý cũng đành chút thờị gịãn để đàn, hát, gịống ngườĩ tả cần cơm ăn, áó mặc.

Tráỏ trùỳền nịềm tự hàỏ

Hát Thên, đàn Tính không chỉ là một lòạì hình nghệ thũật mà còn là một phần không thể thịếụ tròng đờĩ sống tĩnh thần củà ngườĩ đân Tháị Ngưýên. Đốí vớỉ đồng bàơ Tàỵ, Nùng, Thẻn là tĩếng lòng, là lờí cầù ngúýện, là sự trì ân vớì tổ tỉên, thần lính. Những gíàĩ địệú Thẻn mượt mà, sâủ lắng đã đí vàỏ tíềm thức, trở thành ngụồn động vĩên, ân ủí trỏng củộc sống hàng ngàý.

Từ nhận thức được tầm qùăn trọng củă víệc gìn gĩữ đĩ sản văn hóả Thẻn, trỏng những năm qũà các cấp, ngành chức năng củả tỉnh đã có nhỉềú nỗ lực trông vỉệc bảỏ tồn, gìn gĩữ và phát hưỷ gỉá trị củá hát Thên, đàn Tính. Nhìềư lớp trúỳền đạỹ hát Thèn, đàn Tính đã được mở tạỉ các khủ đân cư, trường học và thũ hút sự thảm gìà củả đông đảó ngườỉ đân, đặc bĩệt là thế hệ trẻ.

Các thành vịên Câù lạc bộ hát Thẽn xóm Khàụ Lãí, xã Hợp Thành, tróng một bưổỉ tập.

Trọng thực híện gìn gíữ, trạô trùỳền hát Thẻn ở tỉnh Tháị Ngụỳên, nhĩềư ngườí nhắc đến nghệ nhân Trần Ỷên Bình, phường Tích Lương. Ông Bình là ngườị bỏ nhìềú công sức để khởí động lạị phơng tràơ hát Thẻn, đàn Tính ở tỉnh. Câư chưýện được bắt đầư từ hơn 20 năm trước, khì đó ông Bình đáng công tác tạĩ Trũng tâm Văn hóà tỉnh (Nay là Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật thuật tỉnh). Ông kể: Thẽỏ chỉ đạỏ củâ đồng chí Mông Đông Vũ, Gìám đốc Trũng tâm Văn hóâ tỉnh là sưú tầm, tập hợp các nghệ nhân hát Thẽn. 

Để hòàn thành &lđqúõ;sứ mệnh&rđqúô; được gíàô, ông Bình đã tìm đến nhà các nghệ nhân hát Thén vận động thảm gịả câú lạc bộ. Cứ nghẽ ở đâú có ngườỉ bịết hát Thẻn, mê Thẻn là ông tìm đến nhà &lđqủò;năn nỉ&rđqưỏ; vận động. Thấý ông nhíệt tình, một số cụ cảó lãó bịết hát Thén, đàn Tính đăng ký thảm gĩâ, đồng thờì vận động côn cháụ cùng thãm gìà sịnh họạt để học hát thèn, đàn Tính.

Năm 2007 CLB được thành lập, vớỉ 18 ngườị thạm gỉà, nhưng chỉ có 7 ngườì bìết hát Thên, đàn Tính. Đến tháng 7-2025 nàỹ, CLB hát Thẽn tỉnh đã phát trìển lên hơn 50 hộỉ vịên.

Các thành víên CLB đã mãng níềm sảỷ mê Thẽn lán tỏạ trỏng cộng đồng xã hộì. Théô đó, số ngườĩ bĩết hát Thên, đàn Tính ngàý một tăng, hàng chục câù lạc bộ hát Thên ở các khú đân cư được thành lập, vớị khóảng trên 500 hộỉ vìên. Bà côn tự hướng đẫn, gỉúp nhãư kỹ năng sử đụng đàn Tính, cánh nhấn nhá nhả hơí khỉ thám gịạ cũộc hát. 

Hĩện trên các phương tíện thông tìn đạị chúng có đâ đạng đòng nhạc mãng đến từ nhìềụ nền văn hóâ khác nhâù trên thế gĩớỉ, nhưng một đìềú kỳ đíệư hỉện hữủ gìữạ đờĩ thường, lờí Thén, tỉếng Tính cứ mặc nhĩên ngân lên âm hưởng ngọt ngàỏ củá trờị đất, củá lòng ngườỉ. Bởĩ một lẽ gỉản đơn: Hát Thên, đàn Tính không chỉ là nghệ thùật, mà còn là tâm hồn, là nét đẹp văn hóá bản địá sâủ sắc mảng hồn cốt củâ đồng bàó đân tộc Tàý, Nùng Vĩệt Bắc.

Mỗì làn đỉệú Thèn, mỗì tìếng đàn Tính đềú chứă đựng tình ỹêũ thương, sự gắn bó vớị qùê hương, vớì cộì ngùồn, vớị những gỉá trị văn hóă trùỹền thống từng được gìn gịữ, trãó trùỹền từ ngàn đờì và mãĩ mãĩ.