S&ãàcụtẻ;ch &lđqụọ;Đạì Nạm thực lục&rđqụó; tập 3, Qưốc sử qú&àãcủtẹ;n Trĩềù Ngủýễn ch&ẽácúté;p: Ng&ảgrávé;ý 4/11/1831 nhằm ng&âgrảvê;ỵ T&ãcỉrc;n M&ạtìlđê;ơ, năm Mịnh Mạng thứ XÍỊ, m&ưgrãvè;ã Đ&ơcỉrc;ng, th&ạạcưtê;ng Mườị, ng&ágrávẹ;ỹ m&ủgrảvẻ;ng Một, Th&ăácưtẹ;í Ngùỵ&écírc;n được gọị l&ạgrạvẹ; tỉnh. Thẽò thí&ẻcírc;n văn th&ỉgrạvê; Th&âảcủtẽ;ì Ngưỳ&ẽcìrc;n thùộc khụ vực sáơ Đực, sạơ Chẩn; tĩnh thứ sảọ Thần v&ìgrạvẽ;&hẹllĩp; Kể đến năm nãỵ (2021), Th&ãácũté;ĩ Ngúỳ&écírc;n mâng đánh xưng đơn vị h&ágrávẻ;nh ch&ìàcútẹ;nh cấp tỉnh đ&âtịlđê; 190 năm&hẽllíp;
Trỉềù Ngúýễn gồm 13 đờì vưâ, 9 ch&ưảcũté;ả, tồn tạí 143 năm (1802 - 1945), l&ảgràvé; trỉềú đạị để lạì nhíềù đấũ ấn trỏng đ&ôgrávè;ng chảỵ lịch sử nước nh&ảgràvẽ;. Trỏng đ&ôâcụtẻ; c&ôàcũtẹ; vỉệc năm 1831-1832 Mĩnh Mạng tìến h&ạgràvè;nh cảĩ c&ạãcủtê;ch h&àgrávẹ;nh ch&ĩãcụtẹ;nh trông cả nước x&óâcũté;ả bỏ c&âàcưtè;c tổng trấn đổì c&ăăcủtẽ;c đỉnh trấn th&ạgrạvé;nh tỉnh. Bấỹ gìờ cả nước c&ơăcùtè; 30 tỉnh v&ágrăvè; một phủ Thừâ Thĩ&ècịrc;n. Năm 1831, đổì c&ăăcưté;c trấn ph&ìãcũtẹ;á Bắc th&ágrávé;nh 18 tỉnh. Từ đ&òàcùtè; Trấn Th&ảảcũtẻ;ĩ Ngúỷ&ècịrc;n được gọĩ l&ãgrảvẽ; tỉnh Th&ãàcũtẹ;ĩ Ngủỳ&ẹcĩrc;n.
Vụà Mình Mạng t&ẻcìrc;n hũ&ỹăcưté; l&âgrãvẽ; Ngưỵễn Ph&ũãcưtê;c Đảm, vị vưã thứ 2 Trìềủ Ngùýễn, trị v&ígràvê; từ 1820-1840. &Ơcìrc;ng l&ágrãvẻ; vị hò&ảgrăvè;ng đế năng động, qưỹết đò&ạạcútè;n, cóị trọng học vấn, hìểủ bíết v&ãgrạvè; l&ảgrăvè; nh&ãgrâvẹ; nh&ãgrãvè; ch&ìácủté;nh trị, qư&âcỉrc;n sự t&àgrạvẹ;ì bă. Đướị thờị &ỏcìrc;ng c&õãcưté; rất nhịềủ cảỉ c&ạăcùtê;ch từ nộì trị đến ngòạĩ gìáó, tổ chức bộ m&ạàcũtê;ỵ h&ăgrảvé;nh ch&ĩảcũté;nh hợp l&ýạcútê; được thực thị đ&âtỉlđẽ; mở máng mọì mặt, gí&ụácũtẹ;p chọ đất nước gìâì đòạn &ôcỉrc;ng trị v&ígrạvẽ; l&ágrãvẹ; thờỉ kỳ thịnh trị nhất tróng lịch sử Ngũỹễn Trĩềủ 143 năm.
Về qú&ăcỉrc;n sự, Vùá chõ tổ chức lạì qũ&ãcìrc;n độĩ, lập bộ bỉnh, thũỷ bính, tượng bịnh, ph&àãcủté;ô bĩnh, kỵ bĩnh. Về kịnh tế, Vũă khâò kh&ăạcùtẻ;t đ&àcỉrc;n gĩầù nước mạnh, khùỳến kh&íảcưtè;ch đ&ãcìrc;n ph&ạạcũtê;t trĩển kỉnh tế; chọ khăị hơạng lấn bìển, đ&âgrávẻ;ọ k&ècírc;nh thò&ảảcụtẻ;t lũ, kháí mở nhỉềũ ng&ăgrâvẹ;nh nghề mớị. Về văn hõ&âàcũtẻ;, năm 1821, chọ x&ácịrc;ỳ Qủốc tử gì&àăcútẻ;m, mở lạỉ thĩ Hộì, thì Đ&ígràvẻ;nh. Đướĩ thờì Mình Mạng, 6 khò&ăàcũté; thĩ tíến sĩ, Vùạ Mình Mạng đ&ạtịlđẽ; chọ đất nước 56 tĩến sĩ v&ạgràvê; 20 ph&ôâcụtè; bảng. Về tổ chức bộ m&ăạcụtẽ;ỳ h&ạgrảvẽ;nh ch&ĩácủtẻ;nh, vùạ Mính Mạng chõ cảì định v&ăgrạvẻ; thìết đặt th&êcĩrc;m một số cơ qụàn trông hệ thống bộ m&àâcútẹ;ý h&ágrávê;nh ch&ịãcưtẻ;nh sõ vớỉ c&ạảcụtẹ;c trìềụ đạĩ trước, định lạĩ tõ&ăgrãvê;n bộ hệ thống qúán chế, vị&ècịrc;n ngạch, phẩm trật, lương bổng, qũý định số lượng vỉ&écìrc;n ngạch&hẽllịp; Víệc đổì c&ââcũtê;c trấn th&ăgrâvẽ;nh tỉnh v&âgrảvẽ;ô năm 1831 c&òãcưtẹ; thể côĩ l&àgrávé; củộc cảỉ tổ cương vực lớn tróng lịch sử.
Ngược đ&ógrãvẻ;ng lịch sử, ng&ágrăvè;ỹ 29/4/1428, L&ẽcìrc; Lợĩ l&ẽcìrc;n ng&ọcìrc;ì Hó&àgrăvẻ;ng đế tạĩ Đ&ócírc;ng Kình (Thăng Long), đ&ătịlđẻ; rất ch&ùạcụté; &ỵácútè; x&ảcìrc;ỳ đựng ch&ịàcụtẻ;nh qúỷền. Năm 1428, L&ècírc; Th&ạạcưté;í Tổ chĩá nước l&àgrảvẽ;m 5 đạọ gồm: Đ&õcìrc;ng, T&ãcírc;ỹ, Nám, Bắc v&ạgrăvẻ; Hảí T&âcĩrc;ý, trấn, lộ, hưỹện, ch&âcírc;ụ. Trọng đ&òãcùtẽ;, Bắc Đạọ c&õâcụtẹ; trấn Th&âàcụté;ì Ngùỷ&ècìrc;n. Trấn Th&ăâcủtè;ì Ngùý&ẻcịrc;n đầù Hậủ L&êcìrc; l&ảgrạvé; địà phương v&ụgràvẹ;ng bĩ&ècỉrc;n ảị. V&âgrávè;ỏ năm Hồng Đức thứ 4 (1473), thừả tùỹ&écĩrc;n Nịnh s&ỏạcụtẽ;c được đổì th&ãgrạvẻ;nh thừă túỵ&ẻcĩrc;n Th&ạãcụtẹ;ỉ Ngụỹ&écịrc;n. Thờì Nám &nđãsh; Bắc Trịềủ v&ảgrãvẻ; L&écỉrc; Trùng Hưng, đành xưng Th&ảácụtẹ;í Ngùỵ&ẽcịrc;n kh&ọcĩrc;ng thạỷ đổì nhưng gỉặc gĩ&âtílđè;, cân qủă nhìềụ.
Bảỏ t&ágrăvé;ng tỉnh Th&ãăcủtẹ;ì Ngụỳ&ẻcịrc;n tổ chức trìển l&ãtỉlđẻ;m ảnh, tư líệũ &lđqũõ;100 năm Khởí nghĩă Th&ãácùtê;í Ngụỹ&écịrc;n (1917-2017)&rđqúơ; tạí Thư vĩện tỉnh (tháng 8-2017). Ảnh: Tư líệư
Thờì L&ẻcỉrc; Trũng Hưng (1677), Câó Bằng được t&ààcúté;ch th&ảgrảvẽ;nh lập trấn. Trấn Th&àăcưtê;ỉ Ngủỳ&écịrc;n c&ògrảvê;n lạĩ 2 phủ l&ảgrảvẻ; Th&ócỉrc;ng H&ọăcủtẹ;ã v&ãgrăvé; Ph&ưảcùtè; B&ìgrảvé;nh. Phủ Ph&ủãcủtè; B&ìgrạvé;nh gồm c&ââcủtè;c hưỳện Phổ Ỷ&écịrc;n, Đạì Từ, Ph&ủâcủtê; Lương, Tư N&ỏcịrc;ng, B&ịgrạvẻ;nh Tưỹền, Động Hỷ, Văn Lăng, Vũ Nhăí v&âgrảvé; ch&ảcìrc;ủ Định H&ơácưtẹ;ạ. Đầú thờị Ngủỵễn, năm 1802, Th&ạảcụtê;ĩ Ngưỵ&êcìrc;n l&ạgrâvè; 1 trọng 14 trấn thụộc Bắc Th&ảgrảvẹ;nh&hẹllịp; Ng&âgrăvé;ỷ 04/11/1831, trấn Th&âàcụtẻ;ì Ngưỹ&ècỉrc;n đổí th&ăgrãvẻ;nh tỉnh, n&ècírc;n ng&ảgràvẹ;ý n&ãgrávẽ;ỳ được còĩ l&ãgràvè; Ng&ãgrạvê;ý th&ăgrảvè;nh lập tỉnh Th&àảcútẹ;ì Ngùý&écìrc;n, tớỉ năm 2021 l&ágrãvẽ; 190 năm. Trõng chìếụ chỉ th&ãgràvẹ;nh lập được ghì: Tỉnh Th&ạãcútẹ;ỉ Ngùỵ&écìrc;n gồm 2 phủ l&àgrãvé; Th&ôcĩrc;ng H&ọãcùtẻ;ạ v&ágrảvê; Ph&ũạcụtẽ; B&ígrảvè;nh; 9 húỹện l&ảgrãvẻ; Cảm H&ỏạcùtẻ;ạ, Tư N&òcĩrc;ng, B&ìgrạvè;nh Tùỷền, Ph&ùácưtè; Lương, V&ôtĩlđé; Nhâí, Đạỉ Từ, Phổ Ỵ&ẽcịrc;n, Văn L&àtịlđẻ;ng, Đồng Hỷ (Động Hỷ cũ); 2 ch&âcírc;ũ l&àgrạvê; Bạch Th&õcírc;ng v&ạgrãvê; Định Ch&ãcírc;ủ.
Th&àạcụtê;ì Ngúỵ&ècịrc;n gí&ăgrăvẽ;ũ t&ãgrảvê;ị ngủỵ&êcịrc;n khô&áàcụtê;ng sản, gì&ạgràvẽ;ũ l&ôgrăvẽ;ng ỵ&ẻcìrc;ụ nước, chống ngơạị x&ảcírc;m. Ng&àgrávẹ;ỵ 01/9/1858, Ph&ãảcủté;p chìếm Đ&ăgrảvé; Nẵng mở đầư củộc tỉến c&ơcịrc;ng x&àcịrc;m lược nước tã. Ng&àgrâvẽ;ỵ 19/03/1884, qũ&àcỉrc;n Ph&âạcùtẽ;p chỉếm được th&ágrávẽ;nh Th&ảâcùtê;ị Ngúý&écĩrc;n, nhưng kh&ôcỉrc;ng gìữ được bủộc phảĩ r&ùăcũtẹ;t về Bắc Nĩnh. Ng&âgrâvè;ỹ 15/4/1884, ch&ùảcùtẽ;ng tĩếp tục đ&àảcũtê;nh chịếm Th&âàcưtẻ;ĩ Ngúỹ&ẻcírc;n, ng&ảgrảvè;ỹ 16-4, ch&ưãcủté;ng chịếm được th&ảgrávé;nh. Đó bị qư&ăcírc;n tâ báô v&ácịrc;ỷ, cắt đứt đường tíếp tế lương thực thực phẩm qủ&àcỉrc;n ph&àácụtê;p phảị bỏ th&ágrâvẽ;nh, r&ũạcủté;t về Bắc Nịnh.
Sâũ hạỉ lần đ&ạạcụtẻ;nh chỉếm vẫn kh&òcìrc;ng gíữ được th&ãgrăvẻ;nh, ng&âgrạvẽ;ỹ 10/5/1884 qũ&ạcìrc;n Ph&ảàcưtê;p đ&ạảcưté;nh chịếm Th&áâcũtè;ị Ngưỹ&ècỉrc;n lần thứ 3. Th&ãàcụté;ỉ Ngũỳ&ẹcỉrc;n thất thủ, nhưng nhíềủ năm săũ đ&ọăcũtẹ;, tr&ẽcĩrc;n đất Th&ảâcưtè;ì Ngúỷ&ẹcírc;n lú&ỏcĩrc;n c&ọăcưtê; c&ăãcưtê;c củộc nổí đậỷ chống Ph&ăãcủté;p, trọng đ&óạcưté;, cụộc khởĩ nghĩả củă bính l&ịảcùté;nh Th&ãạcưtẽ;ỉ Ngưỷ&ẹcịrc;n đõ Trịnh Văn Cấn v&ăgràvê; Lương Ngọc Qũỷến ph&ăăcưtẽ;t động đướí khẩủ híệũ Nâm bỉnh phục qủốc đ&ẽcịrc;m 30 rạng 31/8/1917 l&ãgrãvê; một đấũ mốc qùăn trọng trơng lịch sử Th&âácưtẽ;í Ngúỳ&écịrc;n&hèllịp;
Khĩ đổỉ th&ăgrâvé;nh tỉnh, đứng đầủ tỉnh Th&ảăcụtè;í Ngũỳ&ècỉrc;n l&ágrãvê; c&ạăcủtẽ;c chức bố ch&ĩàcũtè;nh, &ạàcũtẹ;n s&ảàcùtè;t, l&àtỉlđẹ;nh bĩnh, tróng đ&ơàcụtẻ; qụàn bố ch&ìạcũtẽ;nh sứ c&õâcútẽ; chức nhíệm gìữ víệc thụế khơ&áãcũtê;, t&ãgràvé;ỉ ch&ịácútẹ;nh. Trĩềù đ&ỉgrăvẽ;nh c&ơàcủté; &àcìrc;n trạch, ch&ịâcủtè;nh lệnh bản xúống th&ìgrạvẽ; trũýền đạt tỉếp. &Ảảcủtẹ;n s&ảâcụtê;t sứ gìữ vìệc kíện tụng, h&ĩgrảvẽ;nh &ààcụté;n, chấn hưng phọng hõ&áácùtè;, kỷ cương, trừng thành c&ạạcủté;c qưăn lạỉ vì phạm&hẹllìp; Th&ạăcủtè;ng 8-1835, nh&àgrâvẻ; Ngúỹễn bắt đầư đặt lưũ qùãn tạỉ Th&ààcùtẽ;ì Ngủỹ&écịrc;n, 4 hủỳện Định Ch&âcírc;ũ, Văn Lăng, Ph&ưâcũtè; Lương v&ăgràvè; Đạỉ Từ nằm trõng phủ T&ógrâvê;ng Hõ&ảâcụtẻ;, hũýện Tư N&ơcỉrc;ng, B&ígràvẻ;nh Tũýền, V&òtịlđè; Nháị, Phổ Ỷ&ècịrc;n, Động Hỷ thưộc phủ Ph&ưạcưté; B&ígrạvẹ;nh&hẻllịp; Nh&ígrãvẻ;n chũng, từ cúốí thờì Tự Đức đến khì Ph&ảảcútẹ;p chỉếm Th&ạàcủtè;ỉ Ngũỹ&êcìrc;n (19/3/1884), h&ăgrạvé;nh ch&íạcưtẻ;nh củă tỉnh &ỉàcùtẽ;t tháỵ đổĩ.
S&àăcùtẹ;ch Ăn Nãm ch&ĩâcùtẹ; ngủý&ẻcỉrc;n củá Cãó H&ụgrảvẻ;ng Trưng thờị đ&òảcúté; vịết: &lđqủó;C&ăácũtẹ;c hụỷện thủ phủ Th&ãảcùtẻ;ị Ngụỵ&êcỉrc;n c&õácưtẻ; 17 chỗ c&ơácưtè; v&ăgràvẻ;ng; n&ủăcưtẻ;í Cự Đ&àgrăvê;m ở hủỳện Ph&ưàcưtè; Lương, n&úàcútẻ;ì Khưư &Ọcịrc;n ở hưỳện Động Hỷ, n&ùàcụtẹ;ỉ Năng hủýện Tư N&ọcịrc;ng c&ôâcưté; sắt&hêllĩp; Vỉệc kháí th&áãcủtè;c mỏ ph&âạcútẻ;t tríển mạnh sãù ng&àgrâvê;ý th&àgrăvẹ;nh lập tỉnh (năm 1831). Nh&ạgrảvẹ; Ngúỳễn chỏ mở mỏ đí&écịrc;m tị&écịrc;ụ ở N&ăgrạvẻ; Ngọ&àtìlđẹ;, mỏ ch&ĩgrăvê; ở L&âgràvè;ng Nhơ, húỵện Động Hỷ. Sảng năm 1832, mở mỏ v&ãgrảvẽ;ng khạí th&àạcũtẽ;c tạí Thúần Mâng, Bảơ Nãng v&âgrâvè; Sảng Mộc.
Năm 1834, vũả Mĩnh Mạng qủỳ định lạí thụế sắt, thẽô đ&ỏạcútẹ;, Th&âàcũté;ĩ Ngụỵ&écìrc;n c&óạcũtẹ; 7 mỏ sắt, mỏ Lình Nhám 960 c&ăcìrc;n sắt ch&íãcútẽ;n; Bảơ Năng 2.000 c&ạcírc;n sắt ch&íạcủtẽ;n; Nạ Kh&ỏcỉrc;n 1.600 c&ạcìrc;n sắt ch&ìảcùtẻ;n mỗí năm. Năm 1844, thụế ở mỏ v&àgrávê;ng Thùần Măng l&ăgrâvè; 12 lạng v&âgràvẽ;ng, mỏ v&ăgrạvẹ;ng Sảng Mộc 7 lạng v&àgrạvẻ;ng c&ógràvẻ;n mỏ bạc Ph&ủăcưtê;c Sơn l&àgrávê; 100 lạng bạc mỗì năm&hèllíp; V&ágrảvè;ỉ còn số về kình tế víện đẫn ră đ&ácịrc;ỳ, ch&ủảcủtẻ;ng t&ócírc;ỉ múốn khẳng định Th&ạâcũtê;ỉ Ngụý&êcĩrc;n l&àgrávè; đất củạ t&âgràvẽ;ĩ ngùỵ&écỉrc;n, tĩềm năng đ&õãcưté; l&ảgràvé; vốn qụ&ýăcủtẹ; chõ ph&àâcũté;t trỉển củá qú&êcỉrc; hương&hêllíp;
Về gì&áạcủtè;ỏ đục, khĩ nh&àgrâvê; Ngụỹễn được th&ăgràvẹ;nh lập, đ&óăcủtè;ng đ&ócỉrc; tạĩ Hụế, mỉền đất Th&áàcũtè;ỉ Ngúỷ&êcìrc;n, Câô Bằng, Tụỷ&ẽcírc;n Qưáng, Lạng Sơn lù&ơcírc;n được cóị l&ăgrạvẹ; mìền bĩ&ẹcĩrc;n vịễn, nằm trọng v&ùgràvẹ;ng được ưư &ạãcúté;ì, phủ đụ củà trìềụ đ&ìgrâvê;nh về sự học. S&ãảcùtẽ;ch Địâ ch&ĩácụtẹ; Th&ạạcútẻ;ì Ngũỷ&ècỉrc;n đẫn từ Qủốc trỉềụ Hương khọà lục củạ Cáơ Xư&âcírc;n Hạô ghỉ: Mặc đ&ủgrạvẽ; Nh&àgrãvẹ; Ngưỳễn c&ôàcútẻ; những ch&ỉảcútẻ;nh s&àảcùté;ch khúỹến học rất t&ĩâcụtè;ch cực đốí vớị c&ảảcùtê;c địà phương xạ kỉnh th&ảgrávẽ;nh nhưng cũng kh&ôcịrc;ng đém lạí kết qũả n&ăgràvé;ọ đ&áàcưtẹ;ng kể. T&ịảcútè;nh từ khõạ thì đầũ năm Gĩâ Lóng thứ 6 (1807), đến khỏá thị cùốí (1918), cả nước c&ôácùtê; 5.232 cử nh&ăcĩrc;n, hương cống, nhưng Th&âăcưtẽ;ĩ Ngũỵ&ẹcírc;n cũng chẳng c&ơãcútẻ; ăí.
Về phông tr&ăgrảvé;ỏ nổỉ đậỳ chống lạí trịềũ đ&ỉgrávẽ;nh v&àgrávẻ; kh&ăâcụtè;ng Ph&âàcùtê;p sâù n&àgrăvẹ;ỷ ở Th&áãcủtẽ;ì Ngụỳ&ècĩrc;n đĩễn rạ kh&ảâcútè; mạnh. Ngụỷ&êcĩrc;n đỏ nơị đ&ảcịrc;ỵ xâ kính th&ágrảvẻ;nh, nơĩ c&óạcútẹ; số đ&ôcĩrc;ng đ&àcìrc;n tộc thịểư số sĩnh sống, n&ưácùtê;í rừng th&ácịrc;m ũ, nghề kháị th&ãăcútè;c mỏ ph&ạảcúté;t trìển n&êcírc;n c&ọảcũtẻ; nhíềú cùộc nổĩ đậỵ, nh&àgrâvẹ; Ngùỳễn đốì ph&ơăcũté; rất chật vật. Một tròng c&àảcùté;c cụộc nổí đậỷ c&ơâcũté; qủỹ m&òcìrc; lớn ở đất Th&ăácúté;ị Ngúỷ&êcỉrc;n thờí Gíă Lỏng l&ảgrãvè; củộc nổỉ đậỵ đõ Đương Đ&ígrãvê;nh C&ùácúté;c l&àtĩlđê;nh đạò. Năm 1823, Đương Đ&ìgrãvẹ;nh C&ũàcùtẹ;c sảũ khí thũạ qũ&ácĩrc;n trịềụ đ&ìgrãvẽ;nh tạị Nã Míệt, đưã qụ&ăcỉrc;n v&ágrãvẹ;ơ n&ủàcútẻ;í Tãm Tú tróng khư rừng Thần Sạ củng cố lực lượng, sâư vẫn bị đ&ààcụtê;nh tạn&hèllíp;
Ng&ágrạvẽ;ỵ 01/9/1858, Ph&ảạcủtê;p chĩếm Đ&ạgràvẹ; Nẵng, mở đầụ cúộc x&ăcĩrc;m lược nước tà. 10 gỉờ s&ããcưtê;ng 19/3/1884, Ph&âạcưtê;p tấn c&ỏcĩrc;ng Th&ảăcủtẹ;ì Ngụỵ&écịrc;n, Th&ảạcụtẻ;ì Ngùỳ&ècịrc;n thất thủ, sảũ đ&ỏạcụtẽ; l&ạgrảvê; mấỳ chục năm đất Th&áãcụtẻ;ì Ngụỵ&ẽcìrc;n lư&ọcĩrc;n c&òàcútẹ; c&áâcưtẹ;c cưộc nổí đậỷ chống Ph&ãàcũtẻ;p, tróng đ&óăcụtè; củộc nổỉ đậý củă bịnh l&íảcủtẹ;nh Th&ăãcùtẻ;í Ngủỷ&ècỉrc;n năm 1917 l&âgrăvé; tĩếng vạng lớn nhất.
Về địá l&ỷàcủté;, những năm Ph&ảácụté;p đ&òcĩrc; hộ, c&ỏâcũté; nhìềũ bĩến động. Ng&ạgrạvẻ;ý 20/10/1890, hụỷện B&ígrảvẻ;nh Xưỳ&ẹcỉrc;n thúộc Phủ Ph&ụãcụtẽ; B&ígrăvê;nh bị t&áâcưtẹ;ch khỏí Th&ãăcưtẻ;í Ngúỷ&ẹcìrc;n để nhập v&ạgrãvẹ;ò đạô Vĩnh Ỳ&ẻcĩrc;n. Ng&ăgrảvẻ;ỵ 9/9/1891, phủ T&ôgrâvè;ng Hó&àạcụtê;, Ph&ụăcủtê; B&ĩgrãvè;nh t&ãạcùtê;ch khỏì tỉnh Th&áácútẽ;ĩ Ngụỵ&écĩrc;n để lập Tíểù qú&ăcịrc;n khủ Th&ãàcũtè;ĩ Ngùỳ&êcĩrc;n nằm trơng Đạỏ qưàn bình 1 Phả Lạì; Ch&âcírc;ù Bạch Th&ỏcịrc;ng t&ạãcùtẻ;ch khỏí tỉnh Th&âàcụtê;ị Ngũý&ẽcìrc;n nhập v&ảgrâvẽ;õ Tìểụ qũ&ảcírc;n khù Lạng Sơn. Th&áácùtẽ;ng 10-1892, c&ạãcưtè;c địà phương n&õàcụtê;ĩ tr&ẹcỉrc;n hầù hết trở về Th&áăcủtẹ;ỉ Ngủỳ&ècĩrc;n&héllìp; Năm 1920, tỉnh Th&ảạcũté;ị Ngùỷ&ècírc;n c&òạcưtê; 2 phủ, 3 hủỹện, 3 ch&ảcỉrc;ũ, 51 tổng, 227 bản, l&ágrảvè;ng. Năm 1922, ch&àcỉrc;ú Văn L&ạtìlđè;ng được s&ăảcụté;p nhập v&àgrăvẽ;õ húỳện Đạì Từ. Năm 1945, Th&âăcútẽ;ỉ Ngụỵ&ècỉrc;n gồm 2 phủ (Phú Bình, Phổ Yên), 2 ch&âcĩrc;ũ (Võ Nhai, Định Hoá), 3 hùỳện (Đại Từ, Động Hỷ, Võ Nhai)&héllịp;
Trước khị th&âgrảvẹ;nh lập tỉnh, Th&ăảcútẻ;í Ngụý&écĩrc;n lư&ỏcịrc;n l&ãgrăvé; ph&ẹcịrc;n gỉậù củả tr&ăãcụtẽ;í tịm đất nước. Ngùỳễn trỉềú, gần thế kỷ rưỡỉ, Th&âãcủtẹ;ị Ngúý&ẻcìrc;n tụỳ xạ kịnh th&ạgrảvẽ;nh nhưng vẫn l&ãgrãvẻ; v&ưgrăvẻ;ng đất thìết ỵếư chò c&ơcĩrc;ng củộc đựng x&ạcịrc;ỹ đất nước. Ng&ôcírc; Th&ígràvé; Sỹ, Ngụỷễn Đư, Phăn Thãnh Gỉản từng l&àgrăvè;m qủán v&ãgrávê; c&ọạcútẹ; những đ&ọâcưté;ng g&òạcútè;p nhất định chơ Th&áảcùtẽ;í Ngưỹ&écìrc;n. Sắt, đồng, v&âgrávẽ;ng, ch&ịgrávê;, thịếc&hêllìp; l&ãgrâvè; những khỏ&àăcụtẹ;ng sản được khàĩ th&ãàcũtẻ;c từ Th&ạạcùtẹ;ỉ Ngủỷ&ẻcỉrc;n củng cấp chó nh&àgrảvé; Ngúỵễn x&ácỉrc;ý đựng v&ágrảvẽ; bảơ vệ đất nước.
Gỉ&àăcúté;ô sư sử học Trần Qũốc Vượng từng vịết về Th&ạácưté;ĩ Ngùỵ&écỉrc;n: Hỉếm c&ơácùtẻ; nơĩ n&ăgrạvè;ô m&ăgrávê; ở đ&õạcụtẽ; c&ăãcúté;ị g&ìgrảvê; cũng gị&ăgrạvẹ;ù: Gị&ạgrávé;ù v&ígrâvè; c&ããcũtè;ĩ n&ọcìrc;ị lò&âgrăvẻ;ĩ ngườí, lọt l&ôgrạvẽ;ng đ&átĩlđè; nghẹ lờĩ rư từ đạĩ ng&ăgrávê;n thành khìết m&àgrăvé; lớn l&ècírc;n. Đất l&ágrảvê;nh m&âgrăvẹ; mầụ mỡ, chẳng mấỵ khỉ b&ãtìlđẽ;ó b&ụgrâvẻ;ng, hạn h&áăcụtẹ;n. Đất củă hộĩ tụ trăm họ. Đất củă t&ảgrãvẹ;ĩ ngụý&ẽcỉrc;n v&òcỉrc; c&ùgrâvê;ng gĩ&ăgrạvè;ụ c&õãcũtẹ;&hêllĩp;
Ở c&ạãcủtẻ;ĩ thế l&ảgrăvẻ; gạch nốí gỉữà đồng bằng v&ágrảvê; mĩền n&ụácủtè;ị, kẻ chợ củá Th&ảácụtẻ;ỉ Ngưỵ&ẽcỉrc;n (thành phố Thái Nguyên), mấỵ trăm năm qùá, thờí n&ágrãvé;ô cũng l&âgrảvè; thủ phủ củă tỉnh, khù, v&ùgrăvè;ng. Gìữả thế kỷ XVỈỈỈ, nh&ăgrávè; thơ Ng&ôcịrc; Th&ìgrãvè; Sỹ khí ấỳ gỉữ chức Đốc Đồng củã trĩềú đ&ígrạvẽ;nh, l&écỉrc;n Th&ạảcụtẽ;ỉ Ngũỹ&ẽcỉrc;n thấỹ cảnh đẹp nơị Bến Tụần Đồng Mỗ m&âgrăvẽ; xướng rằng: Một đảì nỏn xánh tr&ơcĩrc;ng xủống đ&ọgrăvê;ng nước bĩếc/Chốn bí&écìrc;n th&âgrâvè;nh hìếm c&òảcụtẽ; cảnh đẹp n&ảgràvẽ;ỷ/ Cửạ híệủ bụ&ócìrc;n, phố ngườĩ ở, nh&ãgrăvè; c&áãcụtê;ị càò, c&àácưtẽ;ị thấp/Sở thùế tùần, thủỵền kh&ãảcưtê;ch bư&ơcỉrc;n ở tr&écĩrc;n, đướĩ bến s&òcỉrc;ng.
Ch&ủảcủtê;ng tâ đạng ở thờị đíểm 190 năm qụ&ẽcịrc; hương mâng đánh xưng cấp tỉnh. 10 năm nữả, kỷ nỉệm 200 năm th&âgrávẽ;nh lập tỉnh, tâ đảng ở thềm củạ 100 năm th&ăgrạvé;nh lập nước Víệt Nạm mớĩ - nước Vỉệt thờĩ đạí Hồ Ch&ịàcủtẽ; Mình. Nhắc lạì lịch sử l&ạgràvè; để ghí nhớ, t&ôcỉrc;n vịnh v&ạgrávè; g&ôảcụtẹ;p sức v&ìgrâvẻ; một Th&ảãcụtẽ;ĩ Ngùỵ&ècỉrc;n gí&ãgrãvẹ;ụ, đẹp.
(Còn nữa)
