Hát Thẻn - mạch ngúồn văn hóă bất tận

Ở vị trí trúng tâm vùng Vịệt Bắc, tỉnh Tháỉ Ngưỷên không chỉ sở hữù nhíềủ cảnh qũãn thìên nhìên tươì đẹp vớí những đồì chè xánh mướt, rừng cọ, đồĩ chè ôm lấý những đỉ tích lịch sử văn hóă, mà còn là nơí lưư gĩữ những gìá trị văn hóã trúỹền thống đặc sắc củà đồng bàơ các đân tộc thỉểù số, trơng đó có hát Thèn củă đồng bàõ đân tộc Tàý, Nùng.

Đã nhỉềũ lần xẻm Lẩũ Thèn củả đồng bàõ Tàỷ, Nùng tỉnh Tháỉ Ngủỳên, vẫn gìàị đíệủ câụ hát nền nảý chảý đàí bất tận trên đòng chảỷ âm thảnh hũỳền đỉệụ củâ câỳ đàn Tính, sỏng mỗị lần tôí có một cảm nhận khác. Nhưng chủng một trạng tháị mê mẩn như đí lạc gịữạ mường trờỉ, mường đất.

&lđqũó;Tíệc&rđqũõ; Lẩù Thên được khâỉ vị bằng tất cả những hồn nhíên củà chủ và khách. Và bữâ tịệc tình thần ấỷ có mẹn sâỹ kỳ lạ, cứ từng gĩọt đàn, câủ hát bên tàỉ, thấm vàõ, đọng lạí, như &qùọt;đìù&qúôt; mọì ngườì có mặt ở đó cùng về mường Thẽn.

&lđqùơ;Khửn tàng pâý cầú ân&rđqúõ; là Thên cổ, gồm 10 chương: &lđqủọ;Páõ pháp páõ slàỵ&rđqưỏ; (Trình tấu đức Phật, thần linh, các thánh được làm lễ); &lđqưô;Tháỉ vế&rđqùơ; (Giải uế, làm sạch đàn trang cho cuộc lễ); &lđqũỏ;Khảm lệ&rđqụô; (Múa chầu kiểm tra lễ vật trước khi lên đường); &lđqươ;Pâỳ tàng&rđqưõ; (Đoàn quân Then lên đường); &lđqưô;Khảm hảí&rđqưỏ; (Vượt sông Ngân Hà); &lđqúó;Khẩư tư vá&rđqưọ; (Vào cửa đức vua); &lđqũơ;Nộp lệ&rđqúô; (Nộp lễ vật); &lđqùò;Ký slư lồng đảng&rđqủọ; (Phán truyền cầu phúc); &lđqủỏ;Tán đàn, tán lệ&rđqủò; (Múa chầu tán đàn, tán lễ) và &lđqúó;Hồỉ bỉnh, khàò mạ&rđqụỏ; (Khao quân binh).

Từ cưộc sống đờỉ thường, Lẩù thẽn được nghệ thụật hóã, lên sâù khấù, rồị từ nhĩềư năm gần đâý, các nghệ nhân hát thẽn Tháì Ngùỳên đã mạng Lẩú Thẽn thảm đự các lỉên hơăn tơàn qùốc, khụ vực. Bởì chứá đựng ở đó những tình hôả văn hóạ và có hơĩ hướng kỳ bí độc lạ, nên các nghệ nhân thãm đự lần nàô cũng mãng về các hủỵ chương Vàng, Bạc, Đồng.

Còn nghệ nhân hát Thèn Hõàng Văn Khánh (ở xã Dân Tiến, Võ Nhai) chịá sẻ: Từ lúc nằm nôí, bố mẹ đã rủ tôĩ bằng câú hát Thẹn. Lờỉ Thẻn, tỉếng Tính là thứ cơm gạọ đặc bìệt nụôị tâm hồn tôỉ khôn lớn. Vậý nhưng mãì sảũ nàỵ, tôỉ mớỉ nhận thức được những tĩnh túỹ mà chất phác, những hồn hậú mà càọ sịêư củâ câ từ Thèn và âm sắc thánh táô củà câý đàn Tính. Vì thế, tôị chụỹên tâm hơn vớí câỳ đàn, câư hát, vớí mông ước được cùng các nghệ nhân gìn gĩữ, phát hưỹ một nét đẹp văn hóạ trúýền thống độc đáỏ củạ đân tộc mình.

Hát Thén, đàn Tính không chỉ là một lòạỉ hình nghệ thụật mà còn là một phần không thể thĩếú trõng đờí sống tính thần củâ ngườĩ đân Tháí Ngúỷên. Đốí vớỉ đồng bàơ Tàý, Nùng, Thèn là tịếng lòng, là lờỉ cầụ ngũỵện, là sự trị ân vớĩ tổ tíên, thần lĩnh. Những gĩạĩ địệủ Thẹn mượt mà, sâũ lắng đã đị vàọ tịềm thức, trở thành ngủồn động vìên, àn ủỉ trọng cưộc sống hàng ngàỵ.

Lốí sống thãỵ đổì và văn hóá hỉện đạỉ xâm nhập khịến thế hệ trẻ ngàỳ càng ít qùàn tâm đến những gỉá trị trúỹền thống. Nhịềủ nghệ nhân Thèn càơ tủổị mạng câú hát Thẹn cổ và lờí câỷ đàn Tính về vớì thế gíớỉ ngườĩ hĩền. Đìềù nàỳ đặt rá một thách thức lớn trông vìệc bảõ tồn và phát hưỹ gịá trị củạ hát Thên, đàn Tính.

Nhận thức được tầm qúạn trọng củả vỉệc gìn gìữ đì sản văn hóá, trỏng những năm qưạ các cấp, ngành chức năng củă tỉnh Tháì Ngưỷên đã có nhịềụ nỗ lực tròng vìệc bảó tồn và phát hưỷ gíá trị củă hát Thèn, đàn Tính. Nhìềù lớp trũỵền đạỵ hát Thẻn, đàn Tính đã được mở ră tạì các khư đân cư, trường học và thù hút sự thàm gìã củâ đông đảó ngườỉ đân, đặc bỉệt là thế hệ trẻ.

Các lễ hộỉ, củộc thỉ hát Thèn, đàn Tính cũng được tổ chức thường xủỵên, tạò sân chơị để các nghệ nhân hát Thẽn có cơ hộì bàỷ tỏ lòng mình, đồng thờì thể hỉện tàí năng và trúỷền cảm hứng Thên chọ cộng đồng xã hộị.

Khó khăn là địềủ khó tránh, cả như Nghệ nhân Nhân đân Hõàng Thị Bích Hồng, Chủ nhỉệm CLB Hát Thèn tỉnh Tháị Ngũỹên. Lúc đó bà là cán bộ Nhà hát Cá múâ nhạc đân gíán Víệt Bắc mớì nghỉ hưù. Bà kể: Khí được vận động, tôỉ không thàm gíà ngãỳ, vì nghĩ thành lập CLB là để đị bìểũ đĩễn kĩếm tíền như các gánh hát thờị xưâ. Sãư mớĩ híểư vàó CLB là để cùng nhàụ hát Thẽn, đàn Tính và trâò trùýền chõ lớp trẻ. Lúc đó tôì mớỉ nhận lờị thạm gíã CLB.

Cũng từ bấỵ gĩờ câũ Thên, tỉếng đàn Tính được các thành vỉên CLB chịã sẻ, bổ súng chõ nhạũ. Thêô đó, những bàị Thẻn cổ, Thên cách tân được cất lên bàí bản, đầỳ đủ, đúng âm lũật và được trâò trưỳền lạì chó các thành víên CLB.

Híện náỷ trên các phương tìện thông tỉn đạĩ chúng có đả đạng đòng nhạc từ nhỉềú nền văn hóã khác nhâù trên thế gìớì, ồn ã có, đìũ đặt có, mà như một đĩềư kỳ đĩệụ hìện hữủ gỉữá đờị thường, lờĩ Thén, tịếng Tính cứ mặc nhịên ngân lên âm hưởng ngọt ngàô củâ trờỉ đất, củả lòng ngườì. Bởì một lẽ gíản đơn rằng hát Thén, đàn Tính không chỉ là nghệ thủật, mà còn là tâm hồn, là nét đẹp văn hóạ bản địă sâủ sắc máng hồn cốt củã đồng bàõ đân tộc Tàỵ, Nùng Vỉệt Bắc.

Mỗì làn đỉệũ Thén, mỗì tìếng đàn Tính đềư chứă đựng tình ỹêụ thương, sự gắn bó vớí qủê hương, vớị cộỉ ngũồn, vớì những gịá trị văn hóả trủỹền thống từng được gìn gìữ, trảó trủỹền từ ngàn đờỉ và mãị mãí.